سده 3 ق / 9 م

بندهش

بندهش بر گرفته از اوستا می باشد که سینه به سینه نقل شده است. بندهش يكی از آثار مهم برجای مانده به زبان فارسی ميانه و خط پهلوی است. در زبان فارسی میانه بوندهشن گفته می شود که از دو بخش بون به معنی آغاز و و دهشن به معنای آفرینش آمده است. بندهش، آفرینش آغازین خوانده شده است. این احتمال هم هست که نام اصلی کتاب زندآگاهی باشد. زند واژه ای اوستایی به معنای شناخت است. فرنبغ دادگی معروف به دادویه این اثر را در اواخر دوره ساسانی و در سده سوم هجری گردآوری کرده است.

در بندهش با طبقه بندی ساده ولی علمی گیاهان و نیز با نام های انواع درختان و دیگر گیاهانی که بیش از دو هزار سال پیش در سرزمین مان کشت می شده اند، آشنا می شویم. طبقه بندی گیاهان در بندهش در زیر می آید.

درباره چگونگی گیاهان

باشد که گیاه این چند گونه است. دار، درخت، میوه، دانه، گل، اسپرغم(هرگیاه خوشبوی. شاسپرم)، تَرَّه (سبزی خوردنی خام یا پختنی)، افزار(گیاهان ادویه ای)، گیاه، نِهال (درختان وحشی که دارای میوه یا گل باشند)، دارو، چسب، هیزم، بوی، روغن، رنگ و جامه. تفصیل آن را گویم.

هر چه را بار به خواربار مردمان میهمان نیست و سالوار است، مانند سرو و چنار، سپیدار و شمشاد و شیز (آبنوس) و گز (درختچه ای همیشه سبز) و دیگر از این گونه، دار خوانند.

هر چه را به خواربار مردمان میهمان است و سالوار است، مانند خرما، کُنار، انگور، به، سیب، بادرنگ (1. بالنگ. ترنج 2. خیار) و انار و شفتالو و امرود و انجیر و گوز(جوز. گردو) و بادام و دیگر از این گونه، میوه خوانند.

هر چه را بار شایسته خواربار مردمان باشد یا نباشد و سالوار باشد، درخت خوانند.

هر چه به خوراک هر روزه شایسته است و چون بر بستانید، بُن بخشکد، مانند گندم و جو و برنج و گِرگِر(نوعی غله)، مژو(عدس)، بنو(خرمن اعم از گندم یا جو)، ارزن و گاورس(دانه ای شبیه ارزن) و نخود و دیگر از این گونه را، دانه خوانند. هر چه را برگ بویا و به دست ورز مردمان کشته شود و همواره هست، اسپرغم خوانند. هر چه را شکوفه خوشبوی است و به (دست) ورز مردمان هنگام هنگام باشد، یا بن همواره هست و به هنگام (فصلی)، بشکوفه ی خوشبوی (از او) بشکفد، مانند گل و نرگس و یاسمن و نسترن و آلاله، کبیکه (آلاله ایرانی) و کیده ( اما کادی نوعی درخت خرما ) و چَمبگ (نوعی گل یاس معطر)، خیری، کَرکُم (زعفران)، زردک (گل رنگ. شاید گل زرد)، بنفشه، کاردک و دیگر از این گونه، گل خوانند.

هر چه را بار خوشبوی یا شکوفه خوشبوی است و (دست) ورزِ مردمان نیست و بهنگام (فصلی) باشد، نهال خوانند. هر چه به خواربار ستوران و گوسفندان میهمان است، گیاه خوانند. هر چه به پیشپارگی (اشتهاآور) در شود افزارها خوانند.

هر چه با نان و خوراک خوردن میهمان است، چون اسفناج و کرفس و گشنیز و کاگیزه (ککج. تره تیزک)، تَرّه خوانند.

هر چه، چون شان (کنف) و نای (نی)، پنبه و دیگر از این گونه را، جامه خوانند.

هر چه را مغز دارای چربی است، چون کنجد دوشدانه (دانه خرد. کرچک) و شاهدانه و زیت (روغن زیتون) و دیگر از این گونه، روغن خوانند.

هر چه را جامه به (آن) شاید رَشتن (رنگ کردن)، مانند کرکم و دارپرنیان(چوب بقم که از آن رنگ سرخ گیرند) و زردچوبه و ...، روناس و نیل، رنگ خوانند.

هر چه را ریشه یا پوست (پوست درخت) یا چوب بویا است، چون کندر، راشت (شاید راش. ولی راش معطر نیست)، کوست (گیاهی از تیره زنجبیل)، ... ، صندل (درختچه ای با بوی خوش)، پلنگ مشک (فرنجمشک)، کاکوله (هل یا رازیانه آبی)، کافور، بادنج بوی (بادرنجبویه) و دیگر از این گونه، بوی‌ دار خوانند.

هر چه را از او چسب گیاهی بیاید، ژده (چسب) خوانند.

این همه گیاهان را به تنهائی تاک، دار، وَن خوانند.

میوه های مایه‌ور(اصلی) سی گونه است.

ده گونه اش را درون و بیرون شاید خوردن، مانند انجیر و سیب و به و بادرنگ و انگور و توت ‌بُن و امرود و ....

ده (گونه) را بیرون شاید خوردن، درون نشاید خوردن، مانند خرما و شفتالو، زردآلو، سنجد، ...، کنار، آلوچه و ....

ده (گونه) آن است که درون را شاید خوردن، بیرون را نشاید خوردن، مانند گردو، بادام و نارگیل و فندق و شاه بلوط و درخت گرگانی که پسته نیز خوانند و چیزی بیش از (این) است، اما مایه‌ور این چند است.

آن را که از پیوند دو درخت نشانند، مانند به¬¬-خُرمَل (خرامرود. امرودی بزرگ و بغایت رسیده و بی مزه) و آلوچه-بادام و دیگر از این گونه، پیوندی خوانند.

---

سده 4 ق / 10 م

ورزنامه

ورزنامه اثر دانشمند بیزانسی، کاسیونوس باسوس اسکولاستیکوس (Cassianus Bassus Scholasticus) است. ورزنامه قدیمی ترین متن کشاورزی است. اصل یونانی کتاب، در روزگار ساسانیان با عنوان ورزنامک به زبان پهلوی ترجمه شد. در دوران پس از اسلام، ورزنامک، با عنوان فلاحه الرومیه، یا کتاب الفلاحه، به زبان عربی درآمد و سپس در نخستین قرون اسلامی (قرن چهارم یا اوایل قرن پنجم هجری) با عنوان ورزنامه به زبان فارسی ترجمه شد. مترجم آن، ظاهرا نویسنده ای از مردم خراسان بزرگ و ماوراءالنهر بوده است. در ورزنامه گذشته از بحث درباره کشاورزی و مطالب مربوط به آن، تعداد قابل توجهی از واژه های کهن و اصیل فارسی ویژه گیاهان، داروها، کشاورزی و اصطلاحات آن وجود دارد که در کمتر جایی می توان به آنها دست یافت.

در برگردان فارسی نام این شخص به دو گونه ترجمه شده است. ترجمه دیگر نام نویسنده ورزنامه، فسطیوس بن اسکوراسیکه می باشد.

تا سال 1968 اطلاعی از وجود ورزنامه در دست نبوده است. این کتاب در سال 1388 به کوشش حسن عاطفی توسط مرکز نشر دانشگاهی منتشر شده است.

به اعتقاد حسن عاطفی این اثر متعلق به سده های چهارم و پنجم هجری است. نظر علی اشرف صادقی بر تعلق این متن به سده 6 میلادی می باشد. به نظر ایرج افشار این کتاب در دوره سامانیان به فارسی ترجمه شده است.

با وجود این که نویسنده این اثر ایرانی نیست، اما در طول یک هزاره این نثر پارسی، به جزیی از دانش ایرانیان درباره کشاورزی ایران زمین تبدیل شده است.

ورزنامه دارای دوازده جزو است و هر جزو آن باب‌های گوناگونی دارد.

جزو اول. در احوال سال و فصل و ذکر علامات هوا و باران و باد و گرما و ... (پانزده باب)

جزو دوم. در معرفت جای خانه و آب دادن زمین بلند و معرفت زمینی که کم باشد و زمینی که خاکش خوش بود و معرفت پیمانه ها و سنگها و تربیت باغ به سرگین و معرفت که بدیشان کار فرمایند و معرفت فصل و روز که هر یک به چه کار آید،(هشت باب)

جزو سوم. در گزیدن تخم، وقت تخم کشتن، تخم نو و تخم کهن، زمین بلند و مغاک(زمین پست)، نگه داشتن تخم، افگندن تخم در زمین، افکندن تخم در زمین خشک و تر، چون بکارند افزونی بسار بود، به قدر کاشتن تخم، آفت تخم، رستن دفلی، اختیار جایگاه خرمن برجاج و ثیل از کشت، کاشتن مرجو و ماش، جرجیر(تره تیزک. شاهی) رومی، جو و گندم و گاورس، ساختن هری ها، نگاه داشتن از آفت، سنگ که میان نان بود، نان بی خمیره، ...کردن جو (بیست و نه باب)

جزو چهارم. کشت و برداشت انگور و سرکه و شراب ساختن (صد و هجده باب)

جزو پنجم. بستان و کاشتن درختان میوه و نقل آنها و نقش بر میوه ها و پیوند کرد (هشتاد و پنج باب)

جزو ششم.کشتن درخت زیتون (بیست و دو باب)

جزو هفتم. کشتن بقولات (چهل و سه باب)

جزو هشتم. آفات و دفع آنها (بیست و سه باب)

جزو نهم. پرنده داری (بیست و دو باب)

جزو دهم. نگاه داری اسب و گاو و دیگر چهارپایان و بیماریهای آن (بیست باب)

جزو یازدهم. زنبور عسل و طبایع بعضی از حیوانات (چهارده باب)

جزو دوازدهم. پزشکی و تندرستی و سموم (سی و یک باب)

---

سده 4 ق/ 10 م

در اواخر سده 9 و سده 10 میلادی, دوره سامانیان، دوره ی طلائی دانشمندان ایرانی آغاز شد. از دلایل غنی بودن این دوره می تواند دسترسی دانشمندان به دانش دیگر ملل باشد. در این دوره هر چند کتابی در مورد کشاورزی نوشته نشده است اما درباره ی گیاهان داروئی، جلد 21 و 22 الحاوی محمد زکریای رازی و قانون ابن سینا و نیز کتاب الابنیه عن حقایق الادویه هروی وجود دارد.

در همین عصر، یک ریاضیدان گمنام اهل کرج، ابوبکر کرجی، کتاب استخراج آب های پنهان را می نویسد. این دانشمند تا سال 1853 میلادی، ناشناخته باقی ماند. هیچکس از وجود چنین دانشمندی مطلع نبود، تا آن که یک ایرانشناس آلمانی، با مطالعه یکی از کتاب های او ، به وجود این دانشمند نابغه پی می برد.

الابنیه عن حقایق الادویه. تاریخ تالیف. بین سال های 350 تا 366ق /962 تا 977م

الابنیه عن حقایق الادویه یا روضه الانس و منفعت النفس اثر موفق الدین ابومنصور موفق علی هروی در دوره سامانیان، منصور بن نوح سامانی به زبان پهلوی ساسانی نوشته شده و سپس به فارسی دری ترجمه شده است. این کتاب، 60 سال پس از وفات زکریای رازی تالیف شده است و نخستین کتاب فارسی بعنوان فرهنگ دارویی و مفردات طب می باشد.

روضه الانس دارای 413 صفحه است. نکته جالب در این کتاب، روش تحقیق آن است که از تمامی حکمای شرق و غرب بهره جسته و در انتهای کتاب، نام کتب مرجع و اشخاصی که به اقوال آنها استناد کرده است را ذکر می کند. ارسطاطالیس، اسطاطالیس، افلاطون، اقلیدس، بقراط، جالینوس، دیسقوریدوس، سلیمان، شیخ الرئیس ابن سینا، عیسی، فرعون، فیثاغورس، مامون، مترودیطوس، محمد مصطفی، محمدبن زکریای رازی، معتصم، نوشروان عادل و یوحنا. و از جمله کتاب های مرجع این اثر، انجیل و برهان جامع می باشد. نکته ی جالب دیگر، درباره دیسقوریدوس آن که، وی متولد سال 25 میلادی است و مدت 30 یا 40 سال، در کوه ها اقامت داشته است تا بتواند گیاهان داروئی را جمع آوری کرده و روی آنها تحقیق کند.

استنساخ کتاب توسط علی بن احمد بن احمد طوسی اسدی شاعر معروف صاحب گرشاسب نامه و مولف فرهنگ فارسی معروف به لغات اسدی در ماه شوال سنه 447 با قدیمی ترین خط فارسی نوشته شده است و در کتابخانه وین نگهداری می شود. نخستین چاپ این کتاب در سال 1859 در وین انجام شده است. ترجمه آلمانی آن نیز توسط عبدالخالق آخوندف در هاله آلمان چاپ شده است.

الابنیه با کوشش حسین محبوبی اردکانی و به تصحیح احمد بهمنیار در سال 1346 توسط انتشارات دانشگاه تهران در 446 صفحه به چاپ رسیده است.

در این کتاب گیاهان زراعتی مانند غلات، گیاهان صنعتی، سبزیجات، میوه ها و غیره مورد بحث قرار گرفته اند و همچنین آگاهی های لازم درباره ی خواص گیاهان دارویی، طرز استفاده و محل کشت آنها ارائه شده است. مولف حتی گیاهان وحشی را که از لحاظ دارویی و پزشکی حائز اهمیت هستند مورد بحث قرار داده است.

استخراج آب های پنهانی. تاریخ تالیف. در حدود 355ق/966م

استخراج آب های پنهان یا النباط المیاء الخفیه اثر ابوبکر محمد بن حسن (حسین) حاسب کرجی به زبان عربی تالیف شده است. این نویسنده اهل کرج بوده است که در پیشگفتار معرفی شد. او در زمینه حفر کاریز دستاوردهای علمی ای داشته است که از زمان خود بسیار پیش تر بوده است.

ابوبکر کرجی، نقشه برداری های دقیقی برای اندازه گیری شیب کف کاریز انجام داده و وسایل اندازه گیری دقیقی از جمله ارتفاع و زاویه یاب و تراز دایره ای را اختراع کرده است. کتاب استخراج آب های پنهان کرجی، در سال 1374 از سوی کمیسیون ملی یونسکو در ایران تجدید چاپ شده است.

شاید ذکر نمونه ای از این فراموشی تاریخی خالی از فایده نباشد.

در دوره ای که کسانی مانند ابن سینا، فارابی و زکریای رازی می زیسته اند، یک نابغه ریاضی دان وجود داشته که تا قرن نوزدهم ناشناخته باقی مانده است. حاسب کرجی، نویسنده کتاب آب های پنهانی، تا سال 1853 میلادی، ناشناخته باقی می ماند. هیچکس از وجود چنین دانشمندی مطلع نبود، تا آن که یک ایرانشناس آلمانی، با مطالعه یکی از کتاب های او، به وجود این دانشمند نابغه پی می برد . تالیفات او در ریاضیات (بویژه جبر و حساب) شهرت جهانی دارد.

در خاتمه به کوشش محققین در حفظ دستاوردهای تاریخی گذشته می پردازیم. در چهارمین جشنواره مهندسی و مدیریت آب ایران، یادواره ای برای شناخت حاسب کرجی و درک دستاوردهای او برگزار شد. وی علاوه بر ریاضیات، از پیشگامان علوم مهندسی نیز بشمار می رود و در مباحث مختلف علوم آب(هواشناسی، هیدرولوژی و آب های زیرزمینی) و مهندسی آب (حفر قنات ها و نقشه برداری) در کتاب آب های پنهانی، انباط المیاه الخفیه، در حدود 1020 سال پیش مطالب بسیار بدیعی ارائه کرده که بسیار فراتر از فضا و درک علمی زمانه خود بوده است. صحت برخی از نظریه های علمی ارائه شده وی، پس از قرن هفدهم میلادی در اروپا تایید شده است.

---

سده 5 ق/11 م

قابوس نامه. تاریخ تالیف. در سال 475ق/1083م

قابوس نامه اثر قابوس بن کیکاووس بن وشمگیر بن زیار در دوره آل زیار نوشته شده است. این کتاب به وزیر منوچهر بن قابوس(حکومت.403-420ق) پسر قابوس بن وشمگیر، فرمانروای زیاری(دیلمیان گیلان) اهدا شده است.

قدیمی ترین چاپ قابوس نامه به تصحیح رضاقلی خان هدایت بوده است که در سال 1285ق در تهران منتشر شد. کتاب بار دیگر به تصحیح سعید نفیسی در سال 1312 چاپ شد. امین عبدالمجید بدوی در سال 1335 کتاب را تصحیح و منتشر کرد. آخرین تصحیح توسط غلامحسین یوسفی در سال 1345 منتشر شد و تا کنون بارها تجدید چاپ شده است.

قابوس نامه یک پند نامه است و یک صفحه از قابوس نامه در باب توصیه به دهقانان است که در زیر می آید.

اگر دهقانی باشی، وقت کارهای دهقانی را شناسنده باش و نیز چیزی را که بکار باید بستن مگذار که از وقت بگذرد، و اگر دو روز پیش از وقت بکاری، به که دو روز پس از وقت. و آلت کشت و جفت ساخته و بسیجیده دار و بگوی تا گاوان نیکو خرند و به علف نیکو دارند و همیشه جفتی گاو آسوده جداگانه نگاه دار، تا اگر گاوی را از آن گاوان علت رسد، از کار فرونمانی و وقت کشت از تو در نگذرد. و چون وقت کشتن و درودن نباشد، پیوسته از زمین شکافتن غافل مباش و تدبیر کشت سال آینده امسال کن و همیشه کشت در زمینی کن که (خویشتن پوش) بود که هر زمینی که خویشتن را نتواند پوشید، ترا هم نتواند پوشید ... زودکار و ستوده کار باش تا هواخواهانت بسیار باشند.

نزهت نامه علایی. تاریخ تالیف. بین سال های 495-490ق/1102-1097م

نزهت نامه علایی اثر شهمردان بن ابی الخیر رازی، یکی از نخستین دانشنامه هایی است که درباره علوم طبیعی به زبان فارسی نوشته شده است.

نزهت نامه علایی پس از داشنامه علایی ابن سینا دومین کتاب چند دانشی ایران می باشد. نزهت نامه علایی و نیز دانشنامه علایی، هر دو برای علاء الدوله باکالیجار گرشاسب کاکویی(488-513) از حاکمان آل بویه اصفهان و یزد، از امرای کاکویه دیلمی(حکومت محلی تحت حمایت آل بویه) که مشوق اهل علم بود، نوشته شده اند.

از نزهت نامه علایی در کتاب تاریخ تحولات علوم کشاورزی ایران، با نام نزهت نامه علمایی یاد شده است. به گفته فرهنگ جهانپور متاسفانه نزهت نامه علایی از متون کهن پارسی است که توجه کافی به آن نشده است. در حالیکه در سده های بعد بعنوان کتاب مرجع، مورد توجه بسیاری از دانشمندان قرار گرفته است. در نزهت نامه علایی در باب دفع آفات و روش های مقابله با آن سخن گفته می شود. از نزهت نامه علایی ده نسخه خطی بجای مانده است که کهن ترین آن نسخه ی کتابخانه بودلین در دانشگاه آکسفورد به شماره 1680 می باشد. این نسخه در سال 704ق/1305م استنساخ شده است.

فرهنگ جهانپور چند مقاله در باره نزهت نامه علایی در مجله راهنمای کتاب، سال بیستم، 1356 شماره های 3 تا 7 منتشر کرده اند. انتشار نزهت نامه با تصحیح فرهنگ جهانپور، در سال 1362 توسط موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی انجام شد.

نزهت نامه علایی دارای 573 صفحه است و مشتمل بر مقدمه، دوازده مقاله و خاتمه می باشد. مقاله پنجم آن در باب کشاورزی است. مقالت پنجم. اندر نبات و اشجار و حبوب

باب اول. اندر میوه دار از خوردنی و درختان با ساق. پانزده جنس.

خرما، رزانگور، سیب، انار، آبی(به)، امرود، آلو و شفتالو، سیاه آلو، انجیر، توت، زیتون، گوز، گوز هندی، بادام، بندق.

باب دوم. اندر درختان مشموم و سپرغم - ده جنس.

ترنج و نارنج، مورد، گل، سرو و نوج (کاج)، بهرامج (بیدمشک)، نرگس، منثور(شب بو)، سوسن، آذرگون (همیشه بهار)، شقایق.

باب سوم. از درخت و نبات.هفت جنس.

عود صلیب (گل صد تومانی)، پیل زهره (آسه)، خاوانی، بلسان (درختچه ای که صمغ آن خاصیت دارویی دارد)، قطران (صمغ مایع سیاه رنگ درختانی مانند صنوبر و عرعر)، حنظل (هندوانه ابوجهل) و حُماض (ترشک).

باب چهارم. اندر پالیزه و تره - بیست و دو جنس.

خربزه، خیار، کدو، بادنجان، ترب، پیاز، سیر،کرنب (کلم)، چغندر، شلغم، مارچوبه، باذرنبو(بادرنگبویه)، بادروج (ریحان کوهی)، گندنا (تره)، کرکج (تره تیزک)، کاهو، سُداب، شبت، کرفس، کاسنی، سعتر(آویشن) و بلبهن (خرفه).

باب پنجم. اندر شناختن آمدن باران و زمستان و سرما. یک فصل

باب ششم. اندر گزیدن گاو نیک. یک فصل

باب هفتم. در نگاه داشتن درخت و بر و نهال. یک فصل

باب هشتم. اندر بازداشتن آفتها. چهار فصل

آفت ژاله، یرقان، کشتن و راندن ملخ، کشتن و راندن موش و هوام (حشرات موذی)

 

ادامه مطلب: بخش دوم از فصل دوم متون کهن کشاورزی ایران در بستر تاریخ

فلات ایران

فلات بزرگ ایران با مساحت 2600000 کیلومترمربع، امروزه علاوه بر ایران کنونی، شامل کشورهای دیگری از جمله ارمنستان، آذربایجان، ترکمنستان، ازبکستان، تاجیکستان، افغانستان و بخش هایی از قرقیزستان، پاکستان و چین می شود. کشور ایران با مساحت 1648000 کیلومترمربع، تقریباً به وسعت نیمی از فلات بزرگ ایران است که مساحت آن برابر با مجموع مساحت کشورهای فرانسه، سوئیس، اسپانیا و بریتانیا می باشد. فلات بزرگ ایران در دوره سوم زمین شناسی، یعنی 65/5 میلیون سال پیش، هنوز زیر آب قرار داشت. با بیرون آمدن فلات بزرگ ایران از زیر آب، کویر لوت و دشت کویر در آن زمان، دریاچه های بزرگی بودند و رطوبت کافی برای تشکیل جنگل های سرسبز و مراتع وسیع در آن نواحی وجود داشت. برای تایید این نظریه، امروزه بقایای صدف ها و حیوانات فسیل شده، در تمام بخش های کویری و خشک ایران وجود دارد.

تحول فرهنگ و تمدن انسانی را می توان از هزاره پنجم پیش از میلاد در فلات ایران مشاهده کرد.

طلیعه کشاورزی در ایران

پروژه باستان شناسی زاگرس مرکزی با همکاری پژوهشکده باستان شناسی ایران و دانشگاه توبینگن آلمان، در سال های 2009 و 2010 با هدف بررسی منشاء یکجانشینی، کشاورزی و اهلی گری آغاز شده است. این محققان با انتشار نتایج دستاوردهای خود در مجله ساینس، نشان دادند که کوهپایه های رشته کوه زاگرس در ایران که در بخش شرقی هلال حاصلخیز واقع شده است، مرکز کلیدی و مهم اهلی سازی ی نخستین گونه های گیاهی در جهان بوده است. این باستان شناسان موفق شدند تا یک دوره توالی دراز مدت به ضخامت 8 متر، مربوط به دوره نوسنگی بین سفال را که مابین 11700 تا 9600 سال پیش از تاریخ بوده را در این محوطه باستانی مستندسازی کنند.

محسن زیدی دانشجوی باستان شناسی گروه پیش از تاریخ و بوم شناسی دوران چهارم زمین شناسی دانشگاه توبینگن و نیکلاس کنارد رییس این گروه، تپه نوسنگی بدون سفال چغاگلان شهرستان مهران در استان ایلام را با همکاری پژوهشکده سازمان میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری مورد کاوش قرار دادند.

محسن زیدی در مصاحبه خود با خبرنگار ایرنا گفت که کاوش ها در این محوطه منجر به شناسایی آثار غنی از بقایای معماری، دست افزارهای سنگی، پیکرک های گِلی انسانی و حیوانی، بقایای جانوری و ابزارهای استخوانی شده است. اما شاید مهمترین بخش این یافته ها، مجموعه بقایای گیاهی است که جزو غنی ترین مجموعه های یافت شده است که تاکنون در دوره نوسنگی بدون سفال در خاور نزدیک بدست آمده است.

وی در ادامه گفت، سیمونه ریل، سرپرست آزمایشگاه باستانشناسی گیاهی دانشگاه توبینگن بقایای 30000 نمونه را که مربوط به 70 گونه گیاهی مختلف در یک دوره 2000 ساله می شود، را در تپه چغاگلان مورد آزمایش قرار داده است. این پژوهشگر افزود، این مطالعه بیانگر این است که خاستگاه های کشاورزی در خاور نزدیک را بر خلاف آنچه پیش از این تصور می شد، می توان به چندین مرکز عمده و اصلی و نه، تنها، به یک مرکز نسبت داد. در گذشته تنها بخش غربی هلال حاصلخیز در خاور نزدیک به شکل هلال که دربرگیرنده دلتای رود نیل در شمال شرقی افریقا و مناطق شرق دریای مدیترانه و جنوب ترکیه تا شمال عراق و غرب ایران خاستگاه کشاورزی به حساب می آمد. اما اکنون روشن شده است که، بخش شرقی هلال حاصلخیز واقع در ایران، نقشی کلیدی و مهمی، در فرایند اهلی سازی دانه های کشاورزی بازی کرده است.

زیدی گفت که فراوان ترین گونه های گیاهی بدست آمده از چغاگلان شامل جو، گونه گندمیان و عدس است، که همگی نیای وحشی ی محصولاتی است که امروزه در سطح جهان مورد استفاده قرار می گیرد. این یافته ها بیانگر پرورش منحصر بفرد و دراز مدت گونه های وحشی گیاهی در بخش شرقی هلال حاصلخیز است. گندم اهلی شده برای نخستین بار در تاریخ در این محوطه نمایان شده است.

نکته مهم دیگر این است که بسیاری از محوطه های نوسنگی بدون سفال بطور نسبی دارای توالی استقراری کوتاه مدت است. اما توالی تاریخی دو هزاره چغاگلان دارای ارزش بسیاری در راه بازسازی و توسعه الگوهای نوین اقتصاد معیشتی انسان در این دوران می باشد.

زیدی در ادامه توضیح می دهد که در مدت دو هزار سال، اقتصاد معیشتی ساکنان این روستای نوسنگی به استفاده از گونه های اهلی شده تغییر یافته که پایه های گسترش زندگی روستایی و در پی آن، تمدن های خاور نزدیک را شکل می دهد.

بررسی های تاریخی و باستان شناختی نشان می دهد که استان ایلام کهن ترین و قدیمی ترین منطقه سکونت بشر و تمدن در فلات ایران است.

زیدی اضافه کرده است که گیاهان مختلف شامل گونه های متعدد گندم، جو و عدس، همگی و در کنار حیوانات اهلی شده، بعدها به همراه کشاورزان، در سراسر غرب اوراسیا(اروپا و آسیا) گسترش پیدا کرد و بتدریج جایگزین جوامع محلی شکارگر و جمع آوری کننده غذا در این مناطق شد. بسیاری از گیاهانی که در هلال حاصلخیز اهلی شدند، زیربناهای اقتصادی جمعیت حاضر جهان را شکل می دهد.

تپه چغاگلان یا کان گنبد، در بخش صالح آباد شهرستان صالح آباد شهرستان مرزی مهران قرار دارد. صالح آباد در 35 کیلومتری جنوب باختری ایلام و 45 کیلومتری شهر مهران واقع است.

به گفته خانم سیمونه ریل، کاشت پی در پی گندم وحشی، سبب تغییر و اهلی شدن آن شده بود. سنبله گندم اهلی شده ضخیم تر شد که سبب می شود، سنبله ها پیش از رسیده شدن به زمین نیفتند. به گفته ایشان این، انتخاب انسان است.

به گفته نیکلاس کنارد مسئول پروژه، مشاهده ی این یافته های غنی از انسان ها و حیوانات و صدها بذر غلات بدست آمده، این احساس را بر می انگیزد که گویی به یک دهکده روستایی نگاه می کنی.

بنا به گفته مسئول موزه تاریخ طبیعی واشنگتن، ملیندا زدر، این یافته ها می تواند ما را به تغییر نظریه پیشین در مورد جغرافیای منشا کشاورزی سوق دهد. چرا که تا کنون بخش غربی میان رودان، شامل عراق، ترکیه، سوریه، اردن، اسرائیل و فلسطین، مهد و خاستگاه کشاورزی شمرده می شد و سخنی از ایران یعنی بخش شرقی میان رودان در میان نبوده است.

---

اهلی کردن گیاهان

به گفته سیمونه ریل زیست باستان شناس دانشگاه توبینگن، این افراد در حال پرورش محصولات امروزی ما نخود، عدس، جو و گندم بوده اند. این یافته ها متعلق به یک دوره 2000 ساله اند. ایشان در نمونه های اولیه این محوطه تاریخی، نخستین نشانه های اهلی شدن را مشاهده کرده اند گندم وحشی تغییر کرده بود. سنبله گندم اهلی شده ضخیم تر شده است که سبب می شود، پیش از رسیدن، بر زمین نیفتد. به گفته ی ایشان، این انتخاب انسان است.

در مقاله مرکز ملی داده های زیست فناوری ایالات متحده آمریکا چنین می خوانیم.

نقش ایران به عنوان مرکز خاستگاه غلات اهلی شده برای مدت های طولانی مورد بحث بوده است. داده های غنی و واضح بقایای باستان شناسی سایت چغاگلان متعلق به دوره نوسنگی بدون سفال می باشد. این داده ها بیانگر دوره ای 2200 ساله سکونت و زراعت غلات اهلی نشده و نیز ظهور گونه های اهلی شده ی این محصولات می باشد. این داده ها بیانگر ثبت نخستین مدیریت کاشت طولانی مدت گیاهی در ایران است.

نیکلاس کنراد در مقاله برآمدن کشاورزی در دامنه های زاگرس می گوید، داده های زیست باستان شناسی بدست آمده از چغاگلان نتایج زیر را دربر دارد.داده های جدید، مدل های پیشین را که شرق هلال حاصلخیز در آن جایی ندارد، رد می کند. داده های پیشین ما تنها محدود به یک چند سایت مستند، در سرزمین شام و شمال میانرودان بود.

منابع غنی یافته شده در دامنه های زاگرس بسیار بیشتر از مستندات پیشین است. داده های زیست مولکولی این تحقیقات، نشان از اهلی شدن گونه های متعدد گیاهان و حیوانات مانند جو و بز دارد.

تحقیقات ما نشان می دهد، ناحیه شرق هلال حاصلخیز نقش مهم و کلیدی در دگرگونی شیوه زندگی نوسنگی بدون سفال دارد و مبنای اقتصادی ای را می سازد که مراکز شهری و دولت های اولیه را در هزاره های بعدی بوجود می آورد.

برای درک روند دگرگونی مردمان شکارچی و گردآورنده خوراک، به کشاورزان، داده های بدست آمده از چغاگلان، دانش ما را گسترش می دهد و به نقش مهم این منطقه پی می بریم.

نمونه گیری های سیستماتیک که بسیار گسترده اند و به لحاظ زیست باستان شناسی، بطور استثنایی به خوبی حفظ شده اند، شامل بیش از 21000 بقایای گیاهی است که از 203 لیتر رسوب بدست آمده است. بقایای جانوری، از جمله شامل؛ بزسانان، تیره اسبیان، تیره گاوان، گراز وحشی، آهو، خرگوش صحرایی، خزندگان، جوندگان، پرندگان، ماهی، صدف سیاه و سخت پوستان نیز بدست آمده است.

اما امروزه به هر دانشنامه انگلیسی که مراجعه کنید، تنها هلال حاصلخیز را به عنوان مهد کشاورزی معرفی کرده است. هنوز دامنه های شرق زاگرس واقع در ایران، به دانشنامه ها افزوده نشده است. تاریخی که باید از نو نوشته شود.